13ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης –
Εικόνες του 21ου Αιώνα
11-20 Μαρτίου 2011
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΛΑΜΑ
«Πιστεύω πως όταν ξεκινάς να ζωγραφίσεις μία γραμμή, έχεις μία αφετηρία, από κάπου ξεκινάς. Κάποτε όμως αυτήν τη γραμμή πρέπει να την τελειώσεις, δεν μπορείς να την αφήνεις να τελειώνει στο άπειρο». Η Κυριακή Μάλαμα, έχει χαράξει στο ντοκιμαντέρ τις δικές της γραμμές - διαδρομές, που την οδήγησαν από την Ελλάδα, την Αλβανία και την Κύπρο, έως την Τουρκία, την Παλαιστίνη και το Ισραήλ. Διατηρώντας πάντα έναν προσανατολισμό ανθρωποκεντρικό, αναδεικνύει μέσα από το φακό της μείζονα πολιτικοκοινωνικά ζητήματα, αναζητώντας πάντα την αφανή πλευρά των πραγμάτων. Το 13ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, πραγματοποιεί αφιέρωμα στην Κυριακή Μάλαμα, παρουσιάζοντας τους πιο σημαντικούς – μέχρι σήμερα – σταθμούς στο έργο της.
Γεννημένη στη Συκιά Χαλκιδικής το 1961, η Μάλαμα σπούδασε θέατρο στη Σχολή Λαϊκού Πειραματικού Θεάτρου και στη Σχολή Βεάκη. Συνέχισε τις σπουδές της στη Βιέννη, παίρνοντας πτυχίο της Επιτροπής Τεχνών Paritatische Prufungs – Kommision fur Kunst. Ολοκληρώνοντας τις σπουδές της, πραγματοποίησε τα πρώτα της βήματα στον κόσμο του κινηματογράφου, υπογράφοντας τα πρώτα της ντοκιμαντέρ, ενώ παράλληλα συνεργάστηκε και με τον Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου και με θεατρικές ομάδες της Θεσσαλονίκης. Ταυτόχρονα δραστηριοποιείται έντονα σε οικολογικά και κοινωνικά ζητήματα του νομού Χαλκιδικής, πλευρά της δημιουργού που όχι μόνο συνυπάρχει με την πορεία της στο ντοκιμαντέρ, αλλά ενσωματώνεται σε αυτό κάθε φορά, που καταγράφει μέσα απ’ τον φακό της με σεβασμό και ευαισθησία, μειονότητες και μικρές κοινωνικές ομάδες.
Η Κυριακή Μάλαμα, πριν από τα θέματά της, στοχεύει πάντα στην εμπιστοσύνη των ανθρώπων που κινηματογραφεί, διαδικασία που άλλοτε ξεδιπλώνεται μπροστά στον φακό, κι άλλοτε προηγείται αυτού. Όπως για παράδειγμα συμβαίνει, στο ντοκιμαντέρ της, Γυναίκες στο μικρό Παρίσι (2004). Οι τσιγγάνες στον Δενδροπόταμο αντικρίζουν αρχικά με άρνηση και καχυποψία την κάμερα της δημιουργού. Μόνο όταν συνηθίζουν σιγά – σιγά την παρουσία της στο χώρο, παραδίνονται αυθόρμητα, εκφράζονται χωρίς αναστολές και μοιράζονται με το θεατή, τα ήθη και τις παραδόσεις των Ρομά που ζουν εκεί.
Η ιστορία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, ξετυλίγεται στο φακό της Μάλαμα, μέσα από τα ντοκιμαντέρ της 39405 (2001) και Επάνω στα ίχνη (1998). Ο τίτλος του πρώτου, αντιστοιχεί στον αριθμό της Ζάνα Σαντικάριο-Σαατσόγλου, Εβραίας από τη Θεσσαλονίκη που επέζησε από το Άουσβιτς και πενήντα πέντε χρόνια μετά, αφηγείται την ιστορία της σε μαθητές του Λυκείου Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης Θεσσαλονίκης. Το ντοκιμαντέρ Επάνω στα ίχνη, ιχνογραφεί στοιχεία της ταυτότητας των Εβραίων που ζουν σήμερα στη Θεσσαλονίκη, αλλά και τις προκαταλήψεις ένθεν και ένθεν μέσα από το δικό τους λόγο.
Εξαιρετική χρήση των κινηματογραφικών εργαλείων και αφηγηματική δύναμη, χαρακτηρίζουν τη Μαύρη Σημαία (2003), το ντοκιμαντέρ της Μάλαμα που καταγράφει την ιστορία μιας ομάδας έφεδρων ισραηλινών αξιωματικών που αρνούνται να επιστρέψουν στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη. Οι συγκλονιστικές μαρτυρίες τους, αλλά και η ψύχραιμη, αντικειμενική ματιά της δημιουργού απέναντι στο θέμα της, προσδίδουν στη Μαύρη Σημαία μια ξεχωριστή θέση στη φιλμογραφία της σκηνοθέτιδας.
Η κρυφή, η αφανής, η άλλη πλευρά των ζητημάτων με τα οποία καταπιάνεται η Μάλαμα, έδωσαν και τον τίτλο στην ταινία της Η άλλη πλευρά (2004), που παρουσιάζει όσα βίωσαν οι Τουρκοκύπριοι κατά τη διάρκεια των τραγικών γεγονότων του 1974, μέσα από την αφήγηση της τουρκοκύπριας ποιήτριας – ακαδημαϊκού Νεσσέ Γιασίν. Όπως οι μνήμες της Γιασίν διατρέχουν όλη την ιστορία της Κύπρου απ’ το ’74 και μετά, έτσι και οι αναμνήσεις της καταξιωμένης ντίβας του αλβανικού λυρικού θεάτρου Εντίτ Μιχάλι, διατρέχουν την ιστορία της Αλβανίας, στο ντοκιμαντέρ Αλβανικό Μελόδραμα (2003). Σ’ αυτό η Μάλαμα, αναδεικνύει μια λιγότερο γνωστή εικόνα της γειτονικής χώρας, με οδηγό την πολιτιστική της κληρονομιά.
Μέσα από πορτραίτα ανθρώπων, η δημιουργός ανασύρει ιστορικές μνήμες που καθόρισαν τη σύγχρονη ιστορία, στα ντοκιμαντέρ της, Καπετάν Κεμάλ (2003), με πρωταγωνιστή τον Μιχρί Μπελί, την ιστορική μορφή του δημοκρατικού στρατού που στη διάρκεια του Εμφυλίου βρέθηκε στο πλευρό των ελλήνων κομμουνιστών, Βάσκο Καρατζά (2001), για τον ασυρματιστή του γενικού επιτελείου του Δημοκρατικού Στρατού και πολιτικό πρόσφυγα του εμφυλίου, αλλά και Κόκκινο-Μαύρο (2001), για τον πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία, αρχειομαρξιστή και μετέπειτα αναρχικό Γιάννη Ταμτάκο.
Στα ντοκιμαντέρ της δημιουργού, οι ιστορίες του ενός, ενώνουν τις κουκίδες, αποτυπώνοντας τη μεγάλη Ιστορία. Στους δεσμούς με το παρελθόν, η Μάλαμα στήνει τον καμβά της για να κινηματογραφήσει τα θέματά της. Η πολυτάραχη και συναρπαστική ζωή της Δέσποινας Καλνή, γεννημένης στην Ίμβρο το 1920, από τους λίγους εναπομείναντες Ρωμιούς της Πόλης, έχει δώσει τη θέση της στα γηρατειά και τη νοσταλγία. Στο Μαντάμ Δέσποινα, (2003), η Κυριακή Μάλαμα πραγματοποιεί μαζί με την ηρωίδα της, ένα νοερό οδοιπορικό στο χώρο και το χρόνο.
Τέλος, μέσα από μαρτυρίες, αλλά και αρχειακό υλικό, η Μάλαμα ταξιδεύει τον θεατή στις αρχές του 20ου αιώνα μέσα από τα ντοκιμαντέρ της Συννεφιάζει (2007) και Ανταλλάξιμοι (2007), που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο της σειράς της ΕΡΤ3 «Ταραγμένα Χρόνια». Στο πρώτο, πιάνει τον ιστό της αφήγησης απ’ το καλοκαίρι του 1914 όταν ξεσπάει ο 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος και η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπαίνει στον πόλεμο ως σύμμαχος των Κεντρικών Δυνάμεων, κηρύσσοντας γενική επιστράτευση, ενώ στο δεύτερο ρίχνει φως στην υποχρεωτική «ανταλλαγή» των ετεροδόξων πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, που αποφασίστηκε στις 30 Ιανουαρίου 1923. Ελληνορθόδοξοι και Μουσουλμάνοι πρόσφυγες αφηγούνται προσωπικές ιστορίες για την ανταλλαγή, που σφράγισε τη μοίρα χιλιάδων ανθρώπων και στις δυο πλευρές.
*Το σύνολο σχεδόν αυτής της δημιουργίας πραγματώθηκε με την αδιάλειπτη, πρόθυμη, εμπνευσμένη συνεργασία της αξιολογότατης σεναριογράφου και υπεύθυνης παραγωγής, Φανής Τουπαλγίκη, με την οποία στη συνείδησή της πάντα θα τη μοιράζεται.
