Στο πλαίσιο της Αγοράς του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκε η συζήτηση με τίτλο Animarchiving Reality: Εξερευνώντας τη δημιουργική χρήση και τον ρόλο του animation και του αρχειακού υλικού στα ντοκιμαντέρ, τη Δευτέρα 11 Μαρτίου στην κεντρική αίθουσα εκδηλώσεων του Κέντρου Μουσικής του Δήμου Θεσσαλονίκης. Στη συζήτηση, που είχε στο επίκεντρό της την αξιοποίηση του animation και των αρχείων ως αφηγηματικών εργαλείων, συμμετείχαν ο σκηνοθέτης, multimedia καλλιτέχνης και curator, Johan Grimonprez, (Σάουντρακ για ένα πραξικόπημα), η παραγωγός Kesmat Elsayad (See Media production) και ο σκηνοθέτης, σεναριογράφος, μουσικός παραγωγός και freelance illustrator, Άρης Καπλανίδης (BrosInArts), μαζί με τον συνεργάτη του, σκηνοθέτη και σεναριογράφο, Ηλία Ρουμελιώτη (BrosInArts). Η συντονίστρια της Αγοράς του Animasyros IFF, Μαρινέτα Μακ Κρητικού, ανέλαβε τον συντονισμό της συζήτησης. Η Κρητικού, αφού ευχαρίστησε το κοινό για την παρουσία του, αλλά και την ομάδα της Αγοράς του Φεστιβάλ για την πρόσκληση, καλωσόρισε τους ομιλητές και εξέφρασε τη χαρά της που βρίσκεται «ανάμεσα σε τόσο ταλαντούχους ανθρώπους».
Οι δημιουργοί μοιράστηκαν αρχικά το δικό τους σημείο αφετηρίας για τη γέννηση ενός πρότζεκτ βασισμένου στην αρχειακή έρευνα ή το animation. Η Κρητικού έδωσε πρώτα τον λόγο στον βέλγο σκηνοθέτη Johan Grimonprez, με αφορμή την ευρωπαϊκή πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ του, Σάουντρακ για ένα πραξικόπημα, στο 26ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, μια ταινία σχεδόν εξ ολοκλήρου βασισμένη σε αρχειακό υλικό. «Τα αρχεία είναι ένα ακόμη αφηγηματικό εργαλείο. Αν κάτι με προσελκύσει εκεί έξω και αποφασίσω να πω την ιστορία του, τα αρχεία είναι ένα κομμάτι της ιστορίας αυτής, είτε πρόκειται για εικόνες είτε για ήχους. Για παράδειγμα στο Σάουντρακ για ένα πραξικόπημα είχαμε βρει αποσπάσματα ομιλιών του Πατρίς Λουμούμπα, του πρώτου πρωθυπουργού του Κονγκό, που θεωρούνταν χαμένα. Ήξερα, επίσης, την ιστορία όπου ο Νικίτα Χρουστσόφ, ο τότε ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης, χτυπούσε το παπούτσι του στο τραπέζι στη διάρκεια της 15ης Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, μια στιγμή που με συνάρπαζε ανέκαθεν γιατί ο Χρουστσόφ ήταν και σε μια προηγούμενη ταινία μου. Αυτή η αρχειακή εικόνα, λοιπόν, έγινε για μένα ένας τρόπος για να διηγηθώ μια ιστορία» ανέφερε σχετικά με την ταινία, ενώ αναφορικά με τα αρχεία σχολίασε: «Όταν μιλάμε για αρχεία μιλάμε παράλληλα για σχέσεις εξουσίας. Όλα όσα έχουν καταγραφεί πριν την ανεξαρτησία του Κονγκό, βρίσκονται ακόμη στο Βέλγιο, όποτε ήδη μπαίνεις σε μια κατάσταση όπου οι σχέσεις εξουσίας παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο όσον αφορά την προσβασιμότητα. Υπάρχουν πράγματα στα οποία δεν μπορείς να έχεις πρόσβαση. Για παράδειγμα, ένα μεγάλο κομμάτι των αρχείων για αυτή την ταινία προήλθε από το προσωπικό αρχείο ανθρώπων και τις προσωπικές τους ταινίες. Η απόκτηση πρόσβασης σε αυτές τις τόσο προσωπικές αφηγήσεις, που δεν μπορείς να βρεις πουθενά αλλού και που ανήκουν σε μια προσωπική-οικογενειακή σφαίρα, είναι κάτι τελείως διαφορετικό από το να έχεις πρόσβαση, ας πούμε, σε αρχεία του BBC, όπου μπορεί να έχεις να κάνεις με την πολιτική του χρήματος. Επομένως, όταν μιλάμε για αρχεία μπορεί να εννοούμε πολλά διαφορετικά πράγματα».
Στη συνέχεια, τον λόγο πήρε η αιγύπτια παραγωγός Kesmat Elsayed: «Σπουδάζοντας Πολιτικές Επιστήμες ανακάλυψα πως υπάρχουν πολλά, τα οποία δεν ξέρω, και αυτό ήταν το σημείο αφετηρίας για να θέλω να διηγηθώ ιστορίες που μιλούν για τη δική μου ζωή ή επανεξετάζουν τα όσα ήδη ξέρω. Στην Αίγυπτο δεν έχουμε πρόσβαση σε αρχεία, ούτε κάποιον θεσμό που συλλέγει προσωπικό αρχειακό υλικό. Επομένως, ό,τι μπορεί να θεωρηθεί αρχείο είναι για μένα κάτι πολύτιμο. Όταν ξεκίνησα να δουλεύω οι αφορμές μπορεί να ήταν ένα βίντεο στο διαδίκτυο για κάτι που δεν γνώριζα και το ανακάλυπτα μέσα από αυτές τις εικόνες» ανέφερε σχετικά με τη γνωριμία της με την αφήγηση μέσω αρχείων, σημειώνοντας, παράλληλα: «Στην πορεία, όσο εργαζόμουν ανακάλυψα τις προκλήσεις που έχει η χρήση του αρχειακού υλικού σε μια ταινία. Είναι πολλά τα εμπόδια και οι περιορισμοί με τους οποίους μπορεί να έρθεις αντιμέτωπος, ενώ προσπαθείς να έχεις κοινωνικό αντίκτυπο και να διεκδικήσεις την ιστορία σου».
Έπειτα, η Κρητικού έθεσε το ζήτημα της αυθεντικότητας-γνησιότητας του αρχειακού υλικού, ειδικότερα σε μια εποχή «που τα μέσα έχουν τον έλεγχο της πληροφορίας», δίνοντας αμέσως μετά τον λόγο στον Άρη Καπλανίδη, ο οποίος αναφέρθηκε στο work-in-progress animated ντοκιμαντέρ του, μαζί με τον Ηλία Ρουμελιώτη, Γυναίκες του 1922, και στη χρήση του animation για την οπτικοποίηση και αναπαράσταση των προφορικών μαρτυριών γυναικών που επέζησαν από την Μικρασιατική Καταστροφή, που αποτελεί το πρωτογενές αρχειακό υλικό της ταινίας. «Το δικό μας σημείο αφετηρίας σε σχέση με καθετί που κάνουμε είναι ο προφορικός λόγος. Προσπαθήσαμε να συμπεριλάβουμε τις προφορικές μαρτυρίες σε μια ενιαία αφήγηση, τις διαφορετικές οπτικές γωνίες αυτών των γυναικών, συνειδητοποιώντας πως το οπτικό αρχειακό υλικό στο οποίο είχαμε πρόσβαση ήταν αρκετά περιορισμένο. Αυτό, λοιπόν, που έπρεπε να κάνουμε για να αναπαραστήσουμε την εποχή ήταν να αντλήσουμε αρχειακό υλικό από άλλες πηγές. Μιλώντας με τον ιστορικό επιμελητή μάς καθοδήγησε ώστε να αντιστοιχίσουμε και να συνδυάσουμε με ακρίβεια αρχειακό υλικό και, μέσα από το animation, να αναπαραστήσουμε με ιστορική ακρίβεια την περίοδο και τα γεγονότα» ανέφερε μεταξύ άλλων. Τη σημασία των ιστορικών και των παραγωγών αρχείων (archive producers) τόνισε και η κ. Elsayed. «Ως παραγωγός συνεργάζομαι με τους ιστορικούς και τους παραγωγούς αρχείων. Η καλύτερη λύση είναι ένας παραγωγός αρχείων να συλλέγει όλα τα δεδομένα αλλά και τα μετά-δεδομένα, κάνοντας την πρόσβαση σε αυτά πολύ πιο εύκολη» είπε, αναφερόμενη και στην αξία της συλλογής αρχειακού υλικού, το οποίο μπορεί να αξιοποιηθεί και σε άλλες μελλοντικές παραγωγές.
Στο ζήτημα της αυθεντικότητας και γνησιότητας του αρχειακού υλικού, η κ. Elsayed πρόσθεσε: «Για μένα η γνησιότητα έχει να κάνει με τη γνώση του πλαισίου και τη διαφάνεια. Να γνωρίζεις τις μεροληψίες που ενδεχομένως να έχει αυτός που παρουσιάζει τα δεδομένα. Ο καθένας προσλαμβάνει με τη δική του αντίληψη αυτό που διαβάζει. Υπό αυτή την έννοια, δεν θα έπρεπε φυσικά να παίρνουμε ό,τι βλέπουμε σε μια ταινία απαραίτητα ως δεδομένο. Πρέπει πάντα να εξετάζουμε αν κάτι βγάζει νόημα, τις προθέσεις, τα κίνητρα και τα στερεότυπα του δημιουργού και για αυτό προσπαθώ να φτιάχνω ταινίες όπου εκπροσωπούνται αυθεντικές φωνές. Αυτή η προσέγγιση νομίζω δίνει εξαρχής ένα μέτρο γνησιότητας, όπως, επίσης, το ίδιο και η διαφάνεια της διαδικασίας αυτής. Πρόβλημα προκύπτει αν για παράδειγμα παρουσιάσουμε μια φωτογραφία AI, ως πραγματική χωρίς να το πούμε. Πρέπει να υπάρχει διαφάνεια ως προς τη διαδικασία» υπογράμμισε.
Η συλλογή και διαχείριση όλων αυτών των δεδομένων ήταν το επόμενο θέμα που συζητήθηκε, με τον Grimonprez να αναφέρει: «Ζούμε νομίζω σε μια πληροφοριακή δυστοπία, γεγονός που μπορεί να σε καταβάλει. Ωστόσο, υπάρχουν διάφορα κριτήρια με τα οποία οργανώνεις και συλλέγεις το υλικό, όπως το budget που διαθέτεις. Μπορεί να έχεις 52 μουσικά κομμάτια από τα οποία μπορείς να χρησιμοποιήσεις 20 δευτερόλεπτα από το καθένα εφόσον εξασφαλίσεις τα δικαιώματα, που είναι πολύ ακριβά. Άλλες φορές είναι το ποιητικό όραμα που θέλεις για την αφήγηση, με βάση το οποίο κάνεις την επιλογή. Υπάρχουν, επίσης, τρόποι να παρακάμψεις τους περιορισμούς στην πρόσβαση με στρατηγικούς τρόπους.
Ο Καπλανίδης μίλησε για τη σημασία του animation ως αφηγηματικού μέσου: «Είναι ένας καταπληκτικός τρόπος να συμπεριλάβεις το κάτι παραπάνω τόσο για το πραγματικό όσο και για το μυθοπλαστικό. Η δυνατότητα να πάρουμε το αυθεντικό γεγονός από ένα αρχείο και να δημιουργήσουμε μια νέα πραγματικότητα που δεν θα υπήρχε διαφορετικά καθιστά το animation ένα μοναδικό εργαλείο αφήγησης για αυτού του είδους ντοκιμαντέρ» ανέφερε σχετικά. «Το animation είναι ένα πάρα πολύ ισχυρό εργαλείο εκεί που το αρχειακό υλικό μπορεί να σε περιορίζει» εξήγησε η Elsayad, με τον Grimonprez να σημειώνει ότι «το animation μπορεί να είναι πολλά πράγματα, όπως τα ειδικά εφέ. Αυτό που με κάνει επιφυλακτικό είναι να ξεφύγει η χρήση του αρχειακού υλικού από ορισμένα όρια, αρχίζοντας να αναζητά τον δικό του ποιητικό χώρο ως μέσο αφήγησης, με τον κίνδυνο να μετατραπεί στο τέλος σε κάτι περιττό».
Έπειτα, οι δημιουργοί συζήτησαν και μοιράστηκαν τις εμπειρίες τους σχετικά με τις δυσκολίες στην πρόσβαση των αρχείων, στην αδειοδότηση και στα υψηλά ποσά που συνοδεύουν συχνά τα πνευματικά δικαιώματα και τις άδειες. Αναφερόμενος στα υψηλά ποσά που χρειάστηκαν για να εξασφαλίσει την πρόσβαση σε πολλές από τις αρχειακές ομιλίες στο συμβούλιο του ΟΗΕ που χρησιμοποιήθηκαν στο Σάουντρακ σε ένα πραξικόπημα, ο Grimonprez τόνισε: «Δομικά μιλώντας, η πρόσβαση σε αρχειακό υλικό είναι ακόμη αποικιοκρατική». Η Elsayad συμπλήρωσε σχετικά: «Στην πρώτη μου ταινία πλήρωσα για 1΄ αρχειακού υλικού όσο πλήρωσα για ολόκληρη την ταινία που ήταν 40΄. Αυτό είναι παράλογο και νομίζω πως πρέπει να αμφισβητήσουμε την ηθική των θεσμών που έχουν στην κατοχή τους τα αρχεία αυτά, πόσο μάλλον για τις χώρες που αποτελούν πρώην αποικίες και δεν έχουν πρόσβαση σε αρχεία, σε συνδυασμό με θεσμούς που εξασφαλίζουν την ελεύθερη πρόσβαση σε τέτοιου είδους αρχεία. Η UNESCO, για παράδειγμα, έχει αναγνωρίσει το ζήτημα αυτό».
Στο τέλος της συζήτησης, το κοινό είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει μικρά αποσπάσματα των ταινιών της Elsayad (Unreal Engine) και των Καπλανίδη και Ρουμελιώτη (Women of 1922) που βρίσκονται ακόμη σε στάδιο παραγωγής, ενώ ο Grimonprez μοιράστηκε ένα μονόλεπτο κλιπ από την προηγούμενη του ταινία, Shadow World, που κόπηκε από το τελικό μοντάζ. Σε ερωτήσεις του κοινού σχετικά με τις δυσκολίες στην πρόσβαση των αρχείων, αλλά και τα πνευματικά δικαιώματα, η Elsayad απάντησε ότι «το καλό με το πέρασμα του χρόνου είναι ότι απελευθερώνονται τα δικαιώματα για πολλές πληροφορίες και έχουμε μεγαλύτερη πρόσβαση σε αρχεία που δεν είχαμε μέχρι πρότινος. Αυτό δημιουργεί πολλές ευκαιρίες, καθώς αποδεσμευόμαστε από τη διαδικασία αδειοδότησης» κατέληξε σχετικά.
