Τη Δευτέρα 4 Νοεμβρίου πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα Παύλος Ζάννας το masterclass του σπουδαίου Έλληνα συνθέτη Νίκου Κυπουργού, με τίτλο «Σκέψεις για τη μουσική στον κινηματογράφο». Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της δράσης Meet the Future του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, που έχει ως στόχο να αναδείξει νέους Έλληνες επαγγελματίες από διαφορετικούς κλάδους του κινηματογράφου. Το φετινό Meet the Future του 65ου ΦΚΘ φέρνει στο προσκήνιο την τέχνη του film scoring μέσα από το αφιέρωμα «Μουσική σε κίνηση: Η τέχνη του film scoring» και υποδέχεται συνθέτριες και συνθέτες κινηματογραφικής μουσικής της νεότερης γενιάς από την Ελλάδα. Ο Νίκος Κυπουργός μίλησε για την ιστορία και τον ρόλο της μουσικής του κινηματογράφου, τα στάδια της παραγωγής στην κινηματογραφική μουσική, καθώς και τη συνεργασία με τον σκηνοθέτη, τον μοντέρ και τον σχεδιαστή ήχου σε μια ταινία, παρουσιάζοντας τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του μέσα από την πολυετή του εμπειρία.
Η παρουσίαση του συνθέτη έγινε από τον Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Κινηματογράφου ΑΠΘ, Χρήστο Γούσιο, ο οποίος σημείωσε ότι του δίνει ιδιαίτερη χαρά το γεγονός ότι προλογίζει το masterclass του Νίκου Κυπουργού. Στη συνέχεια, ευχαρίστησε τους διοργανωτές για την πρόσκληση: «Είναι ιδιαίτερα μεγάλη τιμή για μένα να προλογίζω τον Νίκο Κυπουργό, καθώς είναι ένας από τους σημαντικότερους συνθέτες, όχι μόνο κατά τη δική μου γνώμη αλλά νομίζω και κατά την γνώμη όσων ασχολούνται με τη συγκεκριμένη τέχνη. Ο Νίκος Κυπουργός, πέρα από τις πολλές μουσικές του δραστηριότητες, έχει δουλέψει σε έναν τεράστιο όγκο κινηματογραφικών ταινιών και θεατρικών παραστάσεων». Επιπλέον, ανέφερε πως η γενιά του τον γνώρισε από το ραδιοφωνικό πρόγραμμα Εδώ Λιλιπούπολη, γεγονός που καταδεικνύει πως ο Νίκος Κυπουργός είναι ενεργός στη μουσική εδώ και έξι δεκαετίες, από τη δεκαετία του 1970 μέχρι και σήμερα. Κλείνοντας την αρχική του τοποθέτηση, δήλωσε: «Η τιμή μου είναι ακόμα μεγαλύτερη γιατί ο Νίκος Κυπουργός είναι ένας από τους ωραιότερους ανθρώπους που γνωρίζω, και χαίρομαι ιδιαίτερα που είναι εδώ μαζί μας».
Αμέσως μετά, ο Νίκος Κυπουργός πήρε τον λόγο, σημειώνοντας: «Χαίρομαι πολύ γιατί βλέπω πάρα πολλά νέα παιδιά εδώ στην αίθουσα», ενώ, αναφερόμενος στη δομή του masterclass, συμπλήρωσε: «Αφού αναφερθώ σε κάποια θέματα γενικής φύσης, θα μιλήσω για τον ρόλο της μουσικής, για τη διαδικασία, για τα στάδια της μουσικής παραγωγής σε μια ταινία». Μιλώντας για τα αρχικά στάδια προετοιμασίας και παραγωγής κινηματογραφικής μουσικής, ο συνθέτης εξήγησε ότι όλα ξεκινούν από το σενάριο. «Όταν μιλάμε για την Ευρώπη, ο σκηνοθέτης είναι συνήθως και ο σεναριογράφος. Ο συνθέτης συνεργάζεται με τον σκηνοθέτη. Μετά, έρχονται τα γυρίσματα, το μοντάζ, και σιγά σιγά η ταινία φτάνει στην τελική της φάση. Το ιδανικό για έναν συνθέτη είναι να αρχίσει η συνεργασία από το πρώτο στάδιο, το στάδιο της προετοιμασίας μιας ταινίας, γιατί η συνεργασία του συνθέτη με τον σκηνοθέτη και τον σεναριογράφο μπορεί να επιτρέψει στη μουσική να έχει έναν πιο δημιουργικό ρόλο στην ταινία», ανέφερε σχετικά.
«Δεν είναι το ζητούμενο να μπει η μουσική σε μια ταινία και απλώς να χρωματίσει κάτι που βλέπουμε ή να εντείνει ένα συναίσθημα. Μπορεί να παίξει έναν πολύ πιο σύνθετο και δημιουργικό ρόλο», συμπλήρωσε. Αναφερόμενος στην ιστορία της μουσικής στον κινηματογράφο, ο Νίκος Κυπουργός τόνισε ότι η μουσική υπογραμμίζει αυτό που βλέπουμε στην οθόνη. «Η μεγάλη αξία της μουσικής είναι ότι προσθέτει κάτι στο σενάριο και στην εικόνα, το οποίο δεν υπάρχει. Κάτι που ο λόγος και η εικόνα δεν λένε, που δεν μπορούν να πουν ή δεν θέλουν πολλές φορές να πουν», δήλωσε για την σημασία της μουσικής σε μια ταινία.
Έπειτα, ο συνθέτης ανέφερε ότι θέλει να διεισδύει στο μυαλό του ήρωα, φέρνοντας ως παράδειγμα χαρακτήρες που έχουν χωρίσει ή έχουν χάσει κάποιο πρόσωπο: «Είναι πολύ πιο συγκινητικό από το να βάλουμε τον ήρωα να κοιτάει τη φωτογραφία του εκλιπόντος ή να διαβάζει ένα γράμμα του, να ακούσουμε το θέμα που έχει συνδεθεί με τον χαρακτήρα που έχει φύγει από τη ζωή. Χωρίς να τον αναφέρουμε, χωρίς να γίνει καμία οπτική αναφορά στη μνήμη του, ακούμε το θέμα του. Σε αυτή την περίπτωση, η συγκίνηση είναι πολλαπλάσια. Με υπόγειο τρόπο η μουσική μάς λέει κάτι πολύ πιο συγκινητικό. Φυσικά, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να μας έχει παρουσιαστεί νωρίτερα το συγκεκριμένο μουσικό θέμα».
Μιλώντας για τη μουσική της ταινίας Ο δραπέτης, ο Νίκος Κυπουργός ανέφερε: «Μου ζητήθηκε να γράψω τραγούδια για τους τέσσερις βασικούς πρωταγωνιστές. Το ένα τραγούδι, για τον Νινιό, ήταν ένα παραδοσιακό που έπρεπε να τραγουδήσει στον καραγκιοζοπαίχτη που πέθαινε. Έβαλα, λοιπόν, τους λαϊκούς μουσικούς, σε ένα χωριό στην Πελοπόννησο που ήταν τα γυρίσματα, να παίζουν το θέμα που είχα γράψει, το οποίο υποτίθεται ότι ακούει ο Νινιός ως μαθητής του Καζάκου, που υποδύεται τον καραγκιοζοπαίχτη. Στη συνέχεια, τραγουδούσε αυτό το τραγούδι στον Καζάκο, στο νεκροκρέβατο του τελευταίου. Αυτό το θέμα θυμάμαι ότι το δίδασκα σε λαϊκούς μουσικούς, οι οποίοι το είχαν κάνει σαν τσάμικο, ούτως ώστε να προκύπτει πηγαία από την ταινία ότι γίνεται ένα γλέντι. Αυτή η συνεργασία με τους μουσικούς, που είχε ξεκινήσει πριν τα γυρίσματα, βοήθησε να λειτουργήσει καλύτερα ο ρόλος της μουσικής στην ταινία».
Ο Νίκος Κυπουργός σημείωσε ότι «ο μουσικός πρέπει να συμμετάσχει στη διαδικασία δημιουργίας μιας ταινίας σε όλη τη διάρκειά της, και όχι μόνο στο τελικό στάδιο του μοντάζ. Η σχέση σκηνοθέτη και συνθέτη οφείλει να είναι πολύ στενή. Είναι μία σχέση που δεν χτίζεται εύκολα, γιατί οι σκηνοθέτες δείχνουν μια δικαιολογημένη καχυποψία. Στο σινεμά κάθε συνεργασία είναι μοναδική, κάθε ταινία είναι μοναδική. Από ταινία σε ταινία αλλάζουν τα πάντα, ακόμη και από ταινία σε ταινία του ίδιου σκηνοθέτη», τόνισε χαρακτηριστικά. «Οι σκηνοθέτες έχουν τρία χρόνια που ετοιμάζουν την ταινία τους, ενίοτε και παραπάνω, και ελέγχουν όλες τις παραμέτρους, το σενάριο, τη φωτογραφία, τους ηθοποιούς. Έχουν επιλέξει τους συνεργάτες τους και προσπαθούν να βρουν μια κοινή γλώσσα. Μετά, όπως έλεγε κάποτε ένας σκηνοθέτης, έρχεται ένας μουσικός με ένα βιολί και κάνει άνω-κάτω το σενάριο». Επιπλέον, προσέθεσε πως οι μουσικοί, ειδικά οι πιο νέοι σε ηλικία, περιμένουν με αγωνία την ευκαιρία να πάρουν μέρος σε μια ταινία. «Ο μουσικός φιλοδοξεί να φανεί και υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να φανεί λίγο περισσότερο απ’ όσο έχει ανάγκη η ίδια ταινία. Κάτι που δικαίως μπορεί να φοβάται ο σκηνοθέτης», προσέθεσε ο Νίκος Κυπουργός.
«Για να είσαι σε θέση ελέγχεις τη δομή μιας ταινίας, έχει μεγάλη σημασία να έχεις εποπτεία του συνόλου. Προσωπικά έχω μανία με το συγκεκριμένο κομμάτι, θέλω να ξέρω ακριβώς τι γίνεται και γιατί. Φτιάχνω έναν χάρτη, παίρνω ένα μεγάλο χαρτί και στη συνέχεια σημειώνω πού χρειάζεται μουσική και τι είδους μουσική θα είναι», εξήγησε σχετικά. «Ένα θέμα μπορεί να εξελίσσεται, να εξαφανίζεται να μετατίθεται και να μετασχηματίζεται σε κάτι διαφορετικό. Μπορεί τα θέματα να συναντώνται, να συνεργάζονται, να αναμιγνύονται. Μπορεί να συνυπάρχουν αντιστικτικά. Δεν μιλάμε απαραίτητα για μελωδίες, μπορεί να είναι ένα πάτημα ρυθμικό, μπορεί να είναι ένα ηχόχρωμα, μια ατμόσφαιρα», είπε μεταξύ άλλων για τη μουσική σε μια ταινία.
Στη συνέχεια, ο συνθέτης μίλησε για τη σύγχρονη πραγματικότητα της κινηματογραφικής μουσικής. «Είμαι πάρα πολύ ανοιχτός στη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας. Θα ήταν τραγικό να μένουμε στάσιμοι σε όσα συνέβαιναν 30 ή 40 χρόνια πριν. Πιστεύω ότι κάποιοι ήχοι είναι πιο διαχρονικοί από άλλους εφόσον μιλάμε για τον κλασικό κινηματογράφο. Παλιά διαχωρίζαμε τη μουσική από τους ήχους. Η σύγχρονη μουσική πρωτοπορία έχει εντάξει τον ήχο στη μουσική. Μουσική μπορεί παράγεται ακόμη και από ένα μπαλόνι. Το sound design είναι μέρος της μουσικής πλέον, δεν συγκρούεται, τη συμπληρώνει, και αυτό είναι το ιδανικό». Όσο για τις απαιτήσεις και επιθυμίες των σκηνοθετών, αλλά και τον κίνδυνο να χαθεί το προσωπικό ύφος του μουσικού, ο κ. Κυπουργός δήλωσε: «Η συνθήκη αυτή δεν με περιορίζει, ούτε μου επιβάλλει να αλλάξω το προσωπικό μου ύφος. Το μόνο που κάνει είναι να μου ανοίγει την όρεξη να ασχοληθώ με είδη μουσικής που δεν θα είχα την ευκαιρία να ασχοληθώ αν δεν υπήρχε το σινεμά και το θέατρο. Ο μουσικός στο σινεμά είναι αναγκαίο να μεταμορφώνεται. Αν υπάρχει κάτι υπόγειο που μπορεί να συνδέσει διαφορετικά είδη, αυτό είναι το προσωπικό ύφος».
Σε ερώτηση για το αν ένας συνθέτης πρέπει να αναλάβει τη μουσική σε μια ταινία που δεν τον εμπνέει, ο Νίκος Κυπουργός απάντησε: «Ένας μουσικός πρέπει να παραμυθιαστεί, αν δεν παραμυθιαστεί δεν πρέπει να αναλάβει το έργο της σύνθεσης μιας μουσικής. Ωστόσο, πρέπει να υπηρετήσεις το όραμα του σκηνοθέτη, αν για κάποιο λόγο το έργο δεν σε κινητοποιεί επαρκώς, δεν θα δώσεις τον καλύτερο σου εαυτό. Όταν δεν είσαι σίγουρος, αρπάζεσαι από μια σκηνή. Σκέφτεσαι ότι αυτή η σκηνή είναι καταπληκτική, ότι θα κάνεις το καλύτερο που μπορείς. Κι αυτό σημαίνει ότι παραμυθιάζεσαι. Ορισμένες φορές, καλώς ή κακώς, οι μουσικές αυτονομούνται. Στην πραγματικότητα, οφείλουμε στην ταινία ακόμα και το γεγονός ότι μας έδωσε αυτή την ευκαιρία». Απευθυνόμενος στους νέους δημιουργούς, ο Νίκος Κυπουργός ανέφερε: «Πρέπει να είμαστε αυτόνομοι, να μην είμαστε εξαρτημένοι από τον υπολογιστή. Εγώ πάντα κυκλοφορώ με ένα μολύβι, μια γόμα και ένα πεντάγραμμο. Όχι επειδή είμαι αναχρονιστικός και ζω στον 20ό αιώνα, αλλά επειδή είναι ένα σπουδαίο εργαλείο. Εκεί που είμαι μέσα στο αμάξι ή στο αεροπλάνο, δεν μπορώ να βγάλω τον υπολογιστή και να γράψω μουσική. Δεν θεωρώ ότι αυτό είναι ξεπερασμένο ή ντεμοντέ».
Έπειτα, στην αίθουσα παρουσιάστηκε βίντεο με τους τίτλους αρχής από την ταινία Ο ράφτης, για την οποία ο Νίκος Κυπουργός δημιούργησε τη μουσική. «Εδώ βλέπουμε την ιδανική συνεργασία μεταξύ ήχου, μουσικής και μοντάζ. Με την καθοδήγηση της σκηνοθέτιδος, στην αίθουσα του μοντάζ βρεθήκαμε ο μοντέρ, ο sound designer και ο συνθέτης. Ήμασταν και οι τέσσερίς μας για να βγει αυτό το αποτέλεσμα». Η σκηνοθέτις της ταινίας, Σόνια Λίζα Κέντερμαν, που βρισκόταν στην αίθουσα, αναφέρθηκε στη συνεργασία της με τον Νίκο Κυπουργό: «Η συζήτηση ξεκίνησε από το ποιος είναι ο ήρωας και ποιοι είναι οι ήχοι στο μυαλό του. Αυτή ήταν η αρχική μας αναζήτηση. Οι ιδέες του Νίκου καθοδήγησαν το μοντάζ και το sound design. Συνεργαστήκαμε όλοι μαζί για να δημιουργήσουμε». Όσο για την απουσία της μουσικής σε πολλές σκηνές, ο κ. Κυπουργός διευκρίνισε: «Η σιωπή είναι πολύ σημαντικός παράγοντας στο σινεμά, μπορεί να γίνει εκκωφαντική. Η σιωπή υπογραμμίζει αυτό που θα ειπωθεί αμέσως μετά».
Σε ερώτηση του σκηνοθέτη και προέδρου της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου, Λευτέρη Χαρίτου, για το πώς ορισμένες μελωδίες καταλήγουν αξέχαστες, ο συνθέτης απάντησε: «Είναι ανεξήγητο. Δεν μπορεί να απαντήσει κανείς σε μια τέτοια ερώτηση. Η στιγμή της περίφημης έμπνευσης είναι ό,τι πιο ανεξήγητο, έχουν γραφτεί χιλιάδες βιβλία για τα στάδια που δουλεύεις, πώς γράφεις, πώς ενορχηστρώνεις, πώς δουλεύεις στο στούντιο. Όλα τα στάδια είναι συνειδητά, αλλά η στιγμή που σου έρχεται η έμπνευση διαφεύγει από καθετί. Κανένας καλλιτέχνης δεν μπορεί να εντοπίσει τη στιγμή εκείνη. Υπάρχουν πολλά βιβλία που μιλούν για το μυστήριο της δημιουργίας».
Σε ερώτηση για το αν έχει αλλάξει ποτέ γνώμη για τη μουσική μιας ταινίας αφότου έχει δει σκηνές από την ταινία, ο διάσημος Έλληνας συνθέτης απάντησε: «Στο συγκεκριμένο θέμα έχουμε λαμπρά παραδείγματα από το Χόλιγουντ. Ο σύνθετης Μαξ Στάινερ δεν ήθελε να βλέπει καθόλου τις ταινίες για τις οποίες συνέθετε μουσική. Ο ίδιος έγραφε μουσική για πάνω από δέκα με δεκαπέντε ταινίες τον χρόνο και έλεγε ότι θέλει να βλέπει έτοιμη την ταινία, καθώς εάν την έβλεπε νωρίτερα, αυτό μπορεί να τον οδηγούσε στο να αλλάξει το στιλ της σύνθεσης του». Αναφορικά με την έλλειψη έμπνευσης, το φαινόμενο της «λευκής σελίδας» και το εάν έχει βιώσει ποτέ και ο ίδιος κάτι παρόμοιο, ο κ. Κυπουργός δήλωσε: «Αυτό δεν φεύγει ποτέ. Οι καλλιτέχνες το βιώνουν μια ζωή. Ακόμα και τώρα, ο τρόμος μου μπροστά στη λευκή σελίδα δεν έχει φύγει. Ο φόβος αυτός, όμως, αποτελεί κίνητρο και κινητήρια δύναμη». Στο τέλος του masterclass, απευθυνόμενος στους νέους δημιουργούς, ο Νίκος Κυπουργός τούς προέτρεψε: «Απελευθερωθείτε από τον μετρονόμο και παίξτε ελεύθερα μουσική».
